A filóloga Andrea Santiso Arias presentou o pasado venres na Casa da Cultura de Antas de Ulla o novo libro da colección Terra Nomeada da Real Academia Galega (RAG), Toponimia de Antas de Ulla, no que achega ao público xeral a orixe e o significado de 163 topónimos deste concello lugués.

Entre eles figura o do lugar de Nugallás, onde se sitúa, segundo determinou o Instituto Geográfico Nacional (IGN) en 2020, o centro xeográfico de Galicia.

O volume, dispoñible en edición dixital na páxina de publicacións de academia.gal, percorre as 28 parroquias deste municipio e os seus 133 lugares. Son en total 163 topónimos, aos que Andrea Santiso engadiu outros dous que non figuran no Nomenclátor de Galicia (cinguido aos nomes de entidades de poboación), O Campo das Antas e O Rego do Santo, así como o do monte Farelo.

Un "pequeno faro" no alto

Farelo, o punto máis alto de Antas de Ulla, a 952 metros, é etimoloxicamente un diminutivo de Faro, nome que, á súa vez, designa o monte de 1.185 metros situado entre os concellos de Rodeiro e Chantada. O termo, explica a autora nesta obra divulgativa, procede do grego e designaba a illa de Pharos na cidade portuaria de Alexandría.

"Non obstante, xa que en Antas nin hai mar nin o temos preto, cómpre interpretarmos metafóricamente o topónimo, aínda que é posible que antigamente se prendese lume na súa cima co obxectivo de establecer unha comunicación cos que estaban embaixo ou cos que estaban noutra altura situada a distancia", expón a filóloga.

No tocante á súa datación, o termo rexístrase por primeira vez no século XIX, o que confirma a súa formación xa dende a lingua galega. Con anterioridade, o monte chamouse Summio, do latín "o máis alto", segundo se constata en documentación do século VI ao XII.

• Left6:No existe configuración de publicidad para el slot solicitado

Por que Antas de Ulla?

Canto ao nome do concello, Antas de Ulla, o primeiro elemento, Antas, fai referencia seguramente á abundancia de antas co sentido de laxe dun monumento megalítico, de acordo co transmitido pola tradición oral e en consoancia con outro topónimo incluído nesta obra, Campo das Antas. O segundo termo, Ulla, é o hidrotopónimo de raíz indoeuropea que designa o río que nace na parroquia de Olveda, a segunda conca de Galicia despois da do Miño.

Cando en 1836 se creou o concello, tomou o nome de Antas, a parroquia onde se estableceu a casa consistorial, que non coincidía co da vila, chamada Seoane -pronunciada "Soane"-, conta a autora.

"Co tempo, a vila pasou a coñecerse tamén co mesmo nome da parroquia e do concello, Antas, e desde o ano 1916, para desfacer a homonimia cunha localidade situada en Almería, adquiriu o complemento de Ulla", detalla.

"Este vínculo esperta un certo interese filolóxico debido á distancia xeográfica entre os dous territorios, aínda que se estima que non é posible unha orixe común", puntualiza Santiso.

Malia a instauración do nome oficial, a capitalidade do concello seguiu sendo coñecida como Seoane ata ben entrada a década de 1970. A atestación máis antiga atópase nun pergameo do ano 1210 do mosteiro de Vilar de Donas e o primeiro rexistro da grafía moderna, Seoane das Antas, consta nun códice medieval do mosteiro de Oseira de 1473.

A sabedoría da veciñanza

A axuda da veciñanza de Antas de Ulla foi un recurso vital para sacar adiante unha obra que lle permitiu á autora descubrir recunchos da súa terra natal que aínda non coñecía.

Percorreuno palmo a palmo na compaña do seu pai, Xosé Luís Santiso, autor das fotografías que ilustran o volume, dende Aboi ata Vilasión.

Algunha das múltiples paradas desta viaxe de investigación é singular na onomástica galega. É o caso de Bellós, un topónimo único cunha etimoloxía descoñecida, quizais derivado dun nome dun posesor; ou de Dorra, outro nome que non se repite no Nomenclátor de Galicia e que destaca pola súa importancia histórica, pois figura nun escrito do ano 572 do Liber Fidei Sanctae Bracarensis Ecclesiae, manuscrito no que se establece a delimitación oficial de once circunscricións territoriais da Diocese de Lugo.

Nel menciónase Durria como límite dun dos condados, o Comitatus Durriensis, estremeiro cos de Pallares (Pallarensis), Deza (Decensis) e A Ulloa (Ulliensis).

De motivación dubidosa, o académico correspondente Nicandro Ares (1926-2017) suxeriu unha relación con Durrius, variante de Durius, que ademais de nome de persoa foi tamén de río, en concreto o Douro.

O corazón de Galicia

Outro dos topónimos únicos de Galicia que dá Antas de Ulla é o do lugar de Nugallás, se ben nas falas do occidente galego se atopa o seu correlato Nugalláns. Situado entre as parroquias de Arcos e de San Fiz de Amarante, "aínda que a realidade percibida pola veciñanza é que se trata dun único territorio", apunta a autora, o nome do declarado como centro xeográfico da comunidade autónoma podería referirse á abundancia de nogueiras na zona.

Outra posibilidade é que remita a ao adxectivo nugallán, referido a unha persoa con falta de vontade para facer algo que require algún esforzo. Sería daquela un topónimo de natureza xocoso-despectiva como o Mintiráns de Muxía.